Damarlara elastiklik verən möcüzəvi molekul: azot oksidi

damarların səthini qoruyan 2 maddə var GTP və NO

1998-ci il­də fi­zio­lo­gi­ya və tə­ba­bət sa­hə­sin­də No­bel mü­ka­fa­tı­nı qa­za­nan üç alim da­mar­da if­raz olu­nan azot ok­sid (NO) ad­lı mo­le­ku­lun yum­şal­dı­cı xü­su­siy­yə­tə ma­lik ol­du­ğu­nu kəşf et­di. Da­mar di­va­rı­nın gər­gin­li­yi hə­min mo­le­kul sa­yə­sin­də tən­zim­lə­nir. La­kin azot ok­sid bu işi tək­ba­şı­na ye­ri­nə ye­tir­mir. O, da­mar di­va­rı­nın yum­şal­dıl­ma­sın­da bir va­si­tə­çi və­zi­fə­si­ni ic­ra edir.

---

Bu zən­cir­va­ri pro­se­sin ne­cə hə­ya­ta keç­di­yi­ni da­ha yax­şı dərk et­mək üçün yan tə­rəf­də­ki sxe­mi nə­zər­dən ke­çi­rə bi­lər­si­niz. Da­ma­rın yum­şal­ma­sı üçün əsa­sən qa­nın tər­ki­bin­də olan bə­zi xə­bər­da­re­di­ci hor­mon­lar hə­rə­kə­tə gə­lir. Bun­lar da­mar di­va­rın­da olan qə­bu­le­di­ci­lər­lə (re­sep­tor­lar­la) əla­qə ya­ra­da­raq bu pro­se­si hə­ya­ta ke­çi­rir­lər. Bu­nu ilk do­mi­no da­şı­nın yı­xıl­ma­sı ilə yer­də qa­lan­la­rın da son­ra­kı­la­ra tə­sir edə­rək bir-bi­ri­nin ar­dın­ca yı­xıl­ma­sı­na bən­zət­mək olar. İlk daş hə­rə­kə­tə gəl­dik­dən, yə­ni qa­nın tər­ki­bin­də olan xə­bə­rö­tü­rü­cü hor­mon da­mar di­va­rın­da­kı qə­bu­le­di­ci­lər­lə əla­qə ya­rat­dıq­dan dər­hal son­ra hü­cey­rə nə edə­cə­yi­ni «dərk edir» və azot ok­sid ha­zır­la­ma­ğa baş­la­yır. Ha­zır­lan­dıq­la­rı za­man nə edə­cək­lə­ri­ni «bi­lən» azot ok­si­din mo­le­kul­la­rın­dan bə­zi­lə­ri sü­rət­lə da­ma­rın bir­ba­şa əzə­lə hü­cey­rə­lə­ri­nə gə­lir. Bu­ra­da hü­cey­rə­yə da­xil ola­raq GTP ad­lı en­zim­lə bir­lə­şir­lər. Bu, ikin­ci mər­hə­lə­dir. La­kin da­ma­rın yum­şal­ma­sı üçün son­ra­kı mər­hə­lə­yə keç­mək la­zım­dır. Azot ok­sid GTP ilə bir­ləş­dik­dən son­ra cGMP ad­lı baş­qa bir en­zim ha­zır­lan­ma­ğa baş­la­nır. Əl­bət­tə ki, ha­zır­la­nan bu ye­ni mad­də­nin də hə­min zən­cir­də mü­əy­yən bir funk­si­ya­sı var və bu­nu hə­ya­ta ke­çir­mək üçün mio­ge­nə ge­də­rək onu hə­rə­kə­tə gə­ti­rir. Mio­gen əzə­lə hü­cey­rə­lə­ri­nin yı­ğı­lıb-açıl­ma­sı üçün la­zım olan bir amil­dir. Ar­tıq son mər­hə­lə çat­mış­dır. Mio­ge­nin də hə­rə­kə­tə gəl­mə­si ilə son daş yı­xı­lır və əzə­lə hü­cey­rə­lə­ri açı­lır.

İn­di isə bü­tün bu mər­hə­lə­lə­ri bir da­ha nə­zər­dən ke­çi­rək. Əgər diq­qət et­sə­niz, bu pro­ses­lər­də rol oy­na­yan hor­mon və hü­cey­rə­lər şü­ur­lu şə­kil­də hə­rə­kət edir­lər. Qa­nın tər­ki­bin­də­ki xə­bə­rö­tü­rü­cü hor­mon­lar da­mar di­va­rın­da öz­lə­ri­nə uy­ğun olan ye­rə ge­də­rək hə­min ye­rə tə­sir gös­tə­rir və bu pro­se­si baş­la­yır­lar. Bun­dan son­ra­kı pro­ses­lər­də də hə­min şü­ur gös­tə­ri­lir. Hər bir xə­bər­dar­lıq qa­ran­lıq in­san or­qa­niz­mi­nin için­də yo­lu­nu az­ma­dan, hər də­fə doğ­ru is­ti­qa­mət­də ge­də­rək uğur­lu bir nə­ti­cə əl­də edir.

Bəs hü­cey­rə­lə­rin, hor­mon­la­rın və mo­le­kul­la­rın bu şü­ur­lu hə­rə­kət­lə­ri ne­cə baş ve­rir? Hə­min şü­ur on­la­rın öz­lə­ri­nə aid ola bi­lər­mi? Əl­bət­tə ki, ola bil­məz. La­kin bir hü­cey­rə­nin nə za­man nə ha­zır­la­ya­ca­ğı­nı ona bil­di­rən, hor­mo­nun və ya mo­le­ku­lun düz­gün ün­va­na ge­də bil­mə­si üçün on­la­ra yo­lu gös­tə­rən, ün­va­nın düz­gün ol­du­ğu­nu bil­di­rən, qı­sa­sı, bü­tün bun­la­rı yön­lən­di­rən üs­tün və föv­qə­la­də bir ağı­la və şüu­ra eh­ti­yac var. Bu son­suz ağıl isə hü­cey­rə­ni, hor­mon­la­rı, mo­le­kul­la­rı ya­ra­dan, ne­cə hə­rə­kət edə­cək­lə­ri­ni on­la­ra il­ham edən Uca və Qa­dir Al­la­ha məx­sus­dur.